ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 162-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾՈՒՄ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՆԱԽԱԳԾԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

2022թ. հոկտեմբեր ամսից ԱՀ Ազգային ժողովը նախաձեռնել էր Սահմանադրության 162-րդ հոդվածում փոփոխություն կատարելու գործընթաց, որի ընթացքում ձևավորված նախագիծը ներկայացվել էր ԱՀ Գերագույն դատարան: Դատարանի 17.11.2022թ. որոշմամբ նախագիծը ճանաչվել է ԱՀ Սահմանադրությանը համապատասխանող, որպիսի որոշումը վերջնական է և հրապարակման պահից մտել է ուժի մեջ:

Մարդու իրավունքների պաշտպանը, զերծ մնալով Գերագույն դատարանի որոշման և Նախագծի սահմանադրականության վերաբերյալ որևէ դիրքորոշում կամ գնահատական տալուց, անհրաժեշտ է համարում արտահայտել մի շարք մտահոգություններ, որոնք հիմնված են հանրային արձագանքի, հարցի շուրջ կազմակերպված մի շարք քննարկումների ընթացքում հնչած մասնագիտական կարծիքների վրա, հաշվի է առնվել 2020թ. 44-օրյա պատերազմից հետո Արցախի Հանրապետությունում ստեղծված իրավիճակը, հանրություն-հանրային իշխանության մարմիներ փոխհարաբերությունների բովանդակային ու բնութագրական առանձնահատկությունները: Ներկայացված մտահոգությունները հիմք են տալիս պնդելու, որ նախաձեռնության իրացումը կարող է որոշակի վտանգներ ծնել ու բացասական ազդեցություն ունենալ իրավունքի գերակայության, իրավական, ժողովրդավարական և ժողովրդաիշխանական հռչակված Արցախի պետականության վրա:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի մտահոգությունները ներկայացված են ստորև.

Որպես երկրի բարձրագույն օրենք՝ Սահմանադրությունը գտնվում է երկրի քաղաքական, սոցիալական և իրավական կյանքի կենտրոնում ու սահմանում է պետության և հասարակության հարաբերությունները, ինչպես նաև պետության տարբեր գործառույթները:

Սահմանադրությունն ունի մի շարք գործառույթներ, որոնցից է քաղաքական և սոցիալական կայունության պահպանումը։ Սա հատկապես վերաբերում է ճգնաժամային և կոնֆլիկտային կամ հետկոնֆլիկտային իրավիճակներին։ Սահմանադրությունը հաճախ ծառայում է որպես երկրի ներսում համերաշխության գրավական, որը, ինչպես արձանագրվել է ՄԱԿ-ի կողմից, ժողովրդավարական ինստիտուտների և մարդու իրավունքների պաշտպանության միջոցով պետք է օգնի կանխել լարվածությունը, դրա սրումը և հակամարտությունների կրկնությունը[1]: Արցախի պարագայում, այն էլ առկա պայմաններում այս հանգամանքն առավել, քան արդիական է։

Սահմանադրությունը պետության և ժողովրդի յուրահատուկ գաղափարական կողմնորոշիչ, բարձրագույն իրավաբանական ուժ ունեցող նորմատիվ ակտ է[2]: Այն իրավաբանական հիմք է ողջ իրավունքի համար, քանի որ նրա դրույթներն առաջնային, ելակետային և հիմնարար են:

Ցանկացած սահմանադրական բարեփոխումների հիմնական նպատակներ պետք է լինեն՝ երկրում կայուն ժողովրդավարական համակարգի հաստատումը և իրավունքի գերակայության երաշխավորումը:

Ô»Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ«Õ·Õ­Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡ÖƒÕ¡Õ¯Õ¾Õ¡Õ® Õ§ Õ´Õ¡Ö€Õ¤Õ¸Ö‚ Õ¡Õ¶Õ´Õ«Õ»Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶Õ¸Ö€Õ¥Õ¶ Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Õ² Õ°Õ«Õ´Õ¶Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ¶Ö„Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Õ¾, Õ«Õ½Õ¯ ÕºÕ¥Õ¿Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Õ·Õ­Õ¡Õ¶Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ°Õ¡Õ´Õ¡Õ¯Õ¡Ö€Õ£Õ« Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Ö‚Õ¶Õ¥Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ°Õ«Õ´Ö„Õ¸Ö‚Õ´ Õ¨Õ¶Õ¯Õ¡Õ® Õ§ Õ«Õ·Õ­Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ¢Õ¡ÕªÕ¡Õ¶Õ´Õ¡Õ¶ Ö‡ Õ°Õ¡Õ¾Õ¡Õ½Õ¡Ö€Õ¡Õ¯Õ·Õ¼Õ´Õ¡Õ¶ Õ½Õ¯Õ¦Õ¢Õ¸Ö‚Õ¶Ö„Õ¨: Ô¿Õ¥Õ¶Õ½Õ¸Ö‚Õ¶Õ¡Õ¯ Ö‡ Õ¸Ö‚ÕªÕ¥Õ² Õ°Õ¡Õ½Õ¡Ö€Õ¡Õ¯Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ£Õ¥Ö€Õ¡Õ¯Õ¡ÕµÕ¸Ö‚Õ´ Õ¥Õ¶ Ö„Õ¡Õ²Õ¡Ö„Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¡Õ¦Õ¡Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¶ Õ¸Ö‚ Õ¢Õ¡Õ¦Õ´Õ¡Õ¯Õ¡Ö€Õ®Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨, Õ«Õ½Õ¯ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Ö€Õ¤Õ¡Õ¾Õ¡Ö€Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Ö„Õ¡Õ²Õ¡Ö„Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ°Õ¡Õ´Õ¡Õ¯Õ¡Ö€Õ£Õ¶ Õ¡ÕºÕ¡Õ°Õ¸Õ¾Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ Õ¡ÕµÕ¶ÕºÕ«Õ½Õ« Õ´Õ¥Õ­Õ¡Õ¶Õ«Õ¦Õ´Õ¶Õ¥Ö€, Õ¸Ö€Õ¸Õ¶Ö„ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ±Õ¡ÕµÕ¶Õ¨ Õ¾Õ³Õ¼Õ¸Ö€Õ¸Õ· Õ¥Õ¶ Õ¤Õ¡Ö€Õ±Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕµÕ«Õ¶ Õ«Õ·Õ­Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Ö‚Õ¶Õ¥Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ°Õ¡Õ´Õ¡Ö€Ö‰

Դեռևս, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի 1992թ. հունվարի 6-ի որոշմամբ հաստատված «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական անկախության մասին հռչակագրով»[3] ամրագրվել է այն գաղափարը, որ Արցախի Հանրապետության գոյությունն ինքնանպատակ չէ. պետությունը հաստատվում է հանուն մարդու, հանուն Արցախի ժողովրդի և ոչ թե հակառակը:

Սահմանադրությամբ Õ¥Õ¶ Õ¡Õ´Ö€Õ¡Õ£Ö€Õ¾Õ¸Ö‚Õ´ Õ¥Ö€Õ¯Ö€Õ« Õ°Õ¡Õ´Õ¡Ö€ Õ¯Õ¥Õ¶Õ½Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¯Õ¡Ö€Ö‡Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ առանցքային Õ¤Ö€Õ¸Ö‚ÕµÕ©Õ¶Õ¥Ö€Õ¨, մասնավորապես՝ Õ¸Ö€Õ¸Õ·Õ¾Õ¸Ö‚Õ´ Õ¥Õ¶ Õ´Õ¡Ö€Õ¤Õ¸Ö‚ Õ°Õ«Õ´Õ¶Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ¶Ö„Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ®Õ¡Õ¾Õ¡Õ¬Õ¨, Õ´Õ¡Ö€Õ¤Õ¸Ö‚ Ö‡ ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ´Õ«Õ»Ö‡ հարաբերակցությունը, ÕºÕ¥Õ¿Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Õ·Õ­Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ´Õ¡Ö€Õ´Õ«Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ´Õ«Õ»Ö‡ «խաղի կանոնները»։ Քաղաքացիների Õ¡Õ¶Õ´Õ«Õ»Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Ö„Õ¾Õ¥Õ¸Õ¾ Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¾Õ¡Õ® Սահմանադրությունը, Õ¾Õ¥Ö€ Õ¬Õ«Õ¶Õ¥Õ¬Õ¸Õ¾ Õ¸Ö€Ö‡Õ§ ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ¢Õ¸Õ¬Õ¸Ö€ մարմիններից, Õ¯Õ¡Ö€Õ£Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ´, Õ°Õ¡Õ¾Õ¡Õ½Õ¡Õ¯Õ·Õ¼Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ նրանց Õ´Õ«Õ»Ö‡ Õ°Õ¡Ö€Õ¡Õ¢Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¨, Õ¶Õ¡Õ­Õ¡Õ¿Õ¥Õ½Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€ Õ¾Õ¥Õ³Õ¥Ö€Õ« Õ¬Õ¸Ö‚Õ®Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ¨, նրանցից ÕµÕ¸Ö‚Ö€Õ¡Ö„Õ¡Õ¶Õ¹ÕµÕ¸Ö‚Ö€Õ« Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ½Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ¸Ö‚ ÕºÕ¡Õ¿Õ¡Õ½Õ­Õ¡Õ¶Õ¡Õ¿Õ¾Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ·Ö€Õ»Õ¡Õ¶Õ¡Õ¯Õ¨Ö‰ Ô±Õ¯Õ¶Õ°Õ¡ÕµÕ¿ Õ§, Õ¸Ö€ Õ¡ÕµÕ½ Õ­Õ¶Õ¤Õ«Ö€Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€ Õ¹Õ« Õ¬Õ«Õ¶Õ« Õ¬Õ¸Ö‚Õ®Õ¥Õ¬, Õ¥Õ©Õ¥ Õ¶Õ´Õ¡Õ¶ Õ°Õ«Õ´Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Ö€ Õ¶Õ·Õ¡Õ¶Õ¡Õ¯Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ ÖƒÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ©Õ¸Ö‚Õ²Õ© Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¾Õ« Õ¸Õ¹ Õ©Õ¥ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Ö€Õ¤Õ«, Õ¡ÕµÕ¬ Õ¸Ö€Ö‡Õ§ ÕºÕ¥Õ¿Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ´Õ¡Ö€Õ´Õ¶Õ« կողմից։ ÕˆÖ‚Õ½Õ¿Õ«, Õ¶Õ´Õ¡Õ¶ ÖƒÕ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ©Õ²Õ©Õ« զարգացումը (Õ¸Ö€Õ¶ իրականացվում Õ§ Õ¶Õ¡Ö‡ Õ¤Ö€Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Õ¾) ÕºÕ¥Õ¿Ö„ Õ§ Õ¡ÕºÕ¡Õ°Õ¸Õ¾Õ¾Õ« ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Ö€Õ¤Õ« Õ¸Ö‚Õ²Õ²Õ¡Õ¯Õ« մասնակցությամբ։                    

Պետք է հաշվի առնել, որ Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության երկու տեքստերն էլ ընդունվել են հանրաքվեի միջոցով՝ ժողովրդական համաձայնությամբ, որը ունի կենսական նշանակություն, առավել ևս միջազգայնորեն չճանաչված Արցախի Հանրապետության համար, քանզի «երկրի իրավական անվտանգության թիվ մեկ ներքին սպառնալիքը սահմանադրականության դեֆիցիտն է»[4]: Այս կերպ է երաշխավորվում նաև իրավունքի գերակայությունը[5]:

Իրավունքի գերակայության սկզբունքը՝ որպես ժողովրդի հանրաքվեով ընդունված պահանջ, նախատեսված է ԱՀ Սահմանադրությամբ, համաձայն որի՝ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով։

Իրավունքի գերակայությունը և օրինականության սկզբունքները փոխկապակցված են մարդու իրավունքների հետ, ուստի մարդու իրավունքների պաշտպանությունն ու խթանումն իրականացվում է միայն իրավունքի գերակայության նկատմամբ հարգանքով։ Իրավունքի գերակայության ուժեղ ռեժիմը կենսական նշանակություն ունի մարդու իրավունքների պաշտպանության և իրավական պետության ու ժողովրդավարության հաստատման համար[6]։

Իրավունքի գերակայությունը կապված է ոչ միայն մարդու իրավունքների, այլև ժողովրդավարության հետ, այսինքն՝ մարդկանց և հասարակության ներգրավվածությունը որոշումների կայացման գործընթացում, դրանով փորձում են պաշտպանել անհատներին, նրանց հիմնարար իրավունքների և ազատությունների կամայական և չափից դուրս միջամտություններից։ Իրավունքի գերակայությունը կենտրոնանում է հանրային լիազորությունների իրականացման սահմանափակման և անկախ վերանայման վրա։ Իրավունքի գերակայությունը նպաստում է ժողովրդավարությանը` հաստատելով հանրային իշխանություն ունեցողների հաշվետվողականությանը և մարդու իրավունքների պաշտպանությանը[7]։

         Õ€Õ¡Õ´Õ¡Õ±Õ¡ÕµÕ¶ 2017 Õ©Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶Õ« ÖƒÕ¥Õ¿Ö€Õ¾Õ¡Ö€Õ« 20-Õ«Õ¶ Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¾Õ¡Õ® Արցախի Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Սահմանադրության «Սահմանադրության Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¸Ö‚Õ´Õ¨ Ö‡ փոփոխությունը» Õ¾Õ¥Ö€Õ¿Õ¡Õ¼Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ´Õ¢ 162-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ« Õ¡Õ¼Õ¡Õ»Õ«Õ¶ մասի՝ Սահմանադրությունը Ö‡ Սահմանադրության 1-3-Ö€Õ¤, 6-Ö€Õ¤, 9-Ö€Õ¤ Ö‡ 11-Ö€Õ¤ Õ£Õ¬Õ¸Ö‚Õ­Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´, Õ«Õ¶Õ¹ÕºÕ¥Õ½ Õ¶Õ¡Ö‡ Սահմանադրության 87-90-Ö€Õ¤, 92-94-Ö€Õ¤, 96-Ö€Õ¤, 106-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´, 107-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ« 1-Õ«Õ¶ Õ´Õ¡Õ½Õ¸Ö‚Õ´, 108-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ« 1-Õ«Õ¶ Õ´Õ¡Õ½Õ¸Ö‚Õ´, 109-Ö€Õ¤, 121-Ö€Õ¤, 131-Ö€Õ¤, 132-Ö€Õ¤ Ö‡ 175-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¶ Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¾Õ¸Ö‚Õ´ Õ¥Õ¶ Õ´Õ«Õ¡ÕµÕ¶ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¡Ö„Õ¾Õ¥Õ« միջոցով: Սահմանադրություն Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¥Õ¬Õ¸Ö‚ Õ¯Õ¡Õ´ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¥Õ¬Õ¸Ö‚ Õ¶Õ¡Õ­Õ¡Õ±Õ¥Õ¼Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ¶Ö„ Õ¸Ö‚Õ¶Õ¥Õ¶ ÕºÕ¡Õ¿Õ£Õ¡Õ´Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ¨Õ¶Õ¤Õ°Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Ö€ Õ©Õ¾Õ« Õ¡Õ¼Õ¶Õ¾Õ¡Õ¦Õ¶ Õ´Õ¥Õ¯ Õ¥Ö€Ö€Õ¸Ö€Õ¤Õ¨, Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ¶Õ¡Õ­Õ¡Õ£Õ¡Õ°Õ¨ Õ¯Õ¡Õ´ Õ¨Õ¶Õ¿Ö€Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ¶Ö„ ունեցող քաղաքացիների Õ¡Õ¼Õ¶Õ¾Õ¡Õ¦Õ¶ Õ¿Õ¡Õ½Õ¨ Õ¿Õ¸Õ¯Õ¸Õ½Õ¨:

Õ†Õ¡Õ­Õ¡Õ£Õ®Õ¸Õ¾ Õ¡Õ¼Õ¡Õ»Õ¡Ö€Õ¯Õ¾Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ 162-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ« 1-Õ«Õ¶ Õ´Õ¡Õ½Õ¸Ö‚Õ´ Õ¯Õ¡Õ¿Õ¡Ö€Õ¥Õ¬ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶ Ö‡ Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Õ² Սահմանադրությամբ Õ´Õ«Õ¡ÕµÕ¶ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¡Ö„Õ¾Õ¥Õ¸Õ¾ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ¥Õ¶Õ©Õ¡Ö€Õ¯Õ¾Õ¸Õ² Õ£Õ¬Õ¸Ö‚Õ­Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ Ö‡ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¥Õ¬Õ¸Ö‚ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶ Õ¨Õ¶Õ±Õ¥Õ¼Õ¥Õ¬  Ô±Õ¦Õ£Õ¡ÕµÕ«Õ¶ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Õ«Õ¶Ö‰

Գործող Սահմանադրության վերոնշյալ դրույթը կարևոր և առանցքային նշանակություն ունի ժողովրդավարության, իրավական և մարդակենտրոն պետության ստեղծման գործընթացում։

         1) Արցախի Õ€Õ¡Õ¶Ö€Õ¡ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Õ² Սահմանադրության 162-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¸Ö‚Õ´ Õ¡Õ¼Õ¡Õ»Õ¡Ö€Õ¯Õ¾Õ¸Õ² ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ¾Õ¿Õ¡Õ¶Õ£Õ« Õ§ Õ¥Õ¶Õ©Õ¡Ö€Õ¯Õ¸Ö‚Õ´ Ô±Õ¶Õ¯Õ¡Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ°Õ¼Õ¹Õ¡Õ¯Õ¡Õ£Ö€Õ¸Õ¾ Ö‡ Սահմանադրությամբ Õ°Õ¡Õ½Õ¿Õ¡Õ¿Õ¾Õ¡Õ® Õ¶ÕºÕ¡Õ¿Õ¡Õ¯Õ¶Õ¥Ö€Õ¶ Õ¸Ö‚ ÕºÕ¥Õ¿Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ¯Õ¡ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ°Õ«Õ´Ö„Õ¥Ö€Õ¨Ö‰

Õ†Õ¡Õ­Õ¡Õ£Õ®Õ« Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ´Õ¡Õ¶ Õ¤Õ¥ÕºÖ„Õ¸Ö‚Õ´ Õ¯Õ¡Ö€Õ¸Õ² Õ§ Õ½Õ¿Õ¥Õ²Õ®Õ¾Õ¥Õ¬ Սահմանադրության Õ´Õ¥Õ» ÕºÕ¡Ö€Õ¢Õ¥Ö€Õ¡Õ¢Õ¡Ö€ Ö‡ Õ¾Õ¿Õ¡Õ¶Õ£Õ¡Õ¾Õ¸Ö€ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€ Õ¯Õ¡Õ¿Õ¡Ö€Õ¥Õ¬Õ¸Ö‚ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Ö‰ Սա Õ«Ö€ Õ°Õ¥Ö€Õ©Õ«Õ¶ Õ¯Õ¡Ö€Õ¸Õ² Õ§ հանգեցնել Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ«Õ³Õ¡Õ¯Õ¶Õ¥Ö€Õ«, Õ¥Ö€Õ¢ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ ÕºÕ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ¡Õ¼Õ¯Õ¡ Õ¹Õ« Õ¬Õ«Õ¶Õ« Õ¸Ö€Ö‡Õ§ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ°Õ¡Õ¯Õ¡Õ¯Õ·Õ«Õ¼, Õ¸Ö€Õ¸Õ¾ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€ Õ¯Õ¬Õ«Õ¶Õ« Õ¯Õ¡Õ¶Õ­Õ¥Õ¬ Ô±Õ¦Õ£Õ¡ÕµÕ«Õ¶ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Õ« կողմից Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡Õ¤Ö€Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¯Õ¡Ö€Õ£Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ« Õ¯Õ¡Õ´Õ¡ÕµÕ¡Õ¯Õ¡Õ¶, Ö„Õ¡Õ²Õ¡Ö„Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¯Õ¡Õ´ Õ¡ÕµÕ¬ Õ°Õ¡Õ·Õ¾Õ¡Ö€Õ¯Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Õ¾ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¨: Ô¹Õ¥Ö‡ Ô±Õ€-Õ¸Ö‚Õ´ Õ£Õ¸Ö€Õ®Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡Õ¤Ö€Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¾Õ¥Ö€Õ¡Õ°Õ½Õ¯Õ¸Õ²Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ«Õ¶Õ½Õ¿Õ«Õ¿Õ¸Ö‚Õ¿Õ¨, Õ¡ÕµÕ¤Õ¸Ö‚Õ°Õ¡Õ¶Õ¤Õ¥Ö€Õ± Õ¤Õ¡ Õ¹Õ« Õ¶Õ·Õ¡Õ¶Õ¡Õ¯Õ¸Ö‚Õ´, Õ¸Ö€ Ö„Õ¡Õ²Õ¡Ö„Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¯Õ¡Õ´ Õ¡ÕµÕ¬ Õ½Õ¸Ö‚Õ¢ÕµÕ¥Õ¯Õ¿Õ«Õ¾ Õ¢Õ¶Õ¸Ö‚ÕµÕ© Õ¯Ö€Õ¸Õ² ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ÕºÕ¡Ö€Õ¿Õ¡Õ¤Õ«Ö€ ÕºÕ¥Õ¿Ö„ Õ§ Õ¯Õ¡Õ¿Õ¡Ö€Õ¾Õ¥Õ¶ Õ°Õ¡Õ¯Õ¡Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡Õ¤Ö€Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Ö€Õ£Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ´Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Õ¾: 

2) Ժամանակակից պետությունների սահմանադրական կարգի հիմքում ընկած են մարդու իրավունքները, որոնք ոչ միայն որոշում են անհատի, խմբերի և պետության միջև հարաբերությունները, այլև ներթափանցում են պետական կառույցներ, որոշումների կայացման և վերահսկման գործընթացներ:

Սահմանադրությամբ ամրագրված մարդու իրավունքներն ուղենիշ են պետության գործունեության և հատկապես՝ մարդու իրավունքները խախտելու դեպքում պետության պատասխանատվության համար: Եթե մարդու իրավունքների այլ երաշխիքներն ուղղված են ընդհանուր բարենպաստ մթնոլորտի ստեղծմանը, կատարում են նախադրյալի դեր, ապա իրավական երաշխիքները կոնկրետ են, ուղղակի, ազդեցիկ ու գործուն: Մարդու իրավունքների երաշխավորման գործում մեծ է Սահմանադրության դերը, որը պարունակում է բարձրագույն իրավական ուժ ունեցող երաշխիք-հոդվածներ: Ամենից ընդհանուր երաշխիքը սահմանադրական կարգն է, նրա համընդհանուր ճանաչում գտած սկզբունքներն ու նորմերը և, անշուշտ, դրանց անշեղ պահպանությունը: Սահմանադրական այդ երաշխիքից բխում են հիմնական իրավունքների և ազատությունների ապահովման որոշակի հնարավորություններ մարդկանց համար և որոշակի պարտականություններ՝ պետության համար: Մարդու իրավունքների ճանաչումը, պահպանությունը, ապահովումը և պաշտպանությունը պետության պարտականությունն է:

Մարդու իրավունքները ինքնաբերաբար չեն կենսագործվում և այդ գործում հիմնարար դեր է կատարում Սահմանադրությունը՝ որպես մարդու իրավունքների հիմնական ազգային աղբյուր: Հաշվի առնելով համաշխարհային փորձը՝ Սահմանադրությունը ամրագրում է մարդու իրավունքների սկզբունքները, մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների բավականին լայն շրջանակը, դրանց սահմանադրական-իրավական բովանդակությունը, ինչպես նաև մարդու իրավունքների երաշխիքները: Մարդու կարգավիճակին նվիրված սահմանադրական նորմերի հիմքում դրված են բնական իրավունքի տեսության գաղափարները և միջազգային պայմանագրերում ամրագրված՝ մարդու իրավունքների չափանիշները: Եվ պատահական չէ, որ ժողովրդավարական պետություններում Սահմանադրությունն ընդունում է բարձրագույն իշխանության իրական կրողը՝ հենց ժողովուրդը։

Արցախի ժողովուրդն է ընդունել նաև Արցախի Հանրապետության Սահմանադրությունը, ինչը հստակ արձանագրված է մայր օրենքի նախաբանում (պրեամբուլա)։

Առաջարկվող փոփոխությամբ վտանգի տակ են դրվում, առհասարակ մարդու իրավունքների և իրավական պետության գաղափարները, իրավունքի գերակայությունը։ Այն հեռացնում է Արցախը ժողովրդավարական արժեքներից և ժողովրդավար միջազգային հանրությունից. այն նվազեցնում է ինքնիշխան ժողովրդին պետության և անհատի ու հասարակության միջև հարաբերությունների ձևավորման ու զարգացման մշտատև գորընթացների մասնակցության չափը։

Առաջարկվող փոփոխության բովանդակությունը առաջին հերթին անհրաժեշտ է դիտարկել Արցախի Հանրապետության գործող Սահմանադրության նորմերի շրջանակներում, քանի որ ցանկացած նախաձեռնություն կամ առաջարկություն, որը չի համապատասխանի Սահմանադրությամբ ամրագրված նորմերին և սկզբունքներին, ինքնին կլինի խնդրահարույց։

3) Արցախի Սահմանադրության 80-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Հիմնական իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ դրույթների էությունն անխախտելի է», ինչպիսի իրավական բանաձևը, ըստ էության, արգելք է հանրային իշխանության և նրա մարմինների համար: Այդ արգելքից բխում է նրանց հետևյալ պարտականությունը՝ հիմնական իրավունքների սահմանադրական դրույթներն իրավական կարգավորման շղթայում (Սահմանադրություն - սահմանադրական օրենք – օրենսգիրք – օրենք - ենթաօրենսդրական իրավական ակտեր - անհատական իրավական ակտեր) որոշակիացնելիս՝ չխեղաթյուրել, չխախտել, բովանդակային առումով շուռ չտալ, չչեզոքացնել դրանց էությունը:

Ô±Õ¦Õ£Õ¡ÕµÕ«Õ¶ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Õ«Õ¶ Ô±Õ€ Սահմանադրության 2-Ö€Õ¤ Õ£Õ¬Õ­Õ¸Õ¾ Õ¡Õ´Ö€Õ¡Õ£Ö€Õ¾Õ¡Õ® Õ´Õ¡Ö€Õ¤Õ¸Ö‚ Ö‡ քաղաքացու Õ°Õ«Õ´Õ¶Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö‚Õ¶Ö„Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ Ö‡ Õ¡Õ¦Õ¡Õ¿Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¥Õ¬Õ¸Ö‚ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶ Õ¿Õ¡Õ¬Õ¸Ö‚ Õ¡Õ¼Õ¡Õ»Õ¡Ö€Õ¯Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ«Õ¶Ö„Õ«Õ¶ Õ¡Ö€Õ¤Õ¥Õ¶ խնդրահարույց Õ§ Ö‡ Õ¯Õ¡Ö€Õ¸Õ² Õ§ Õ¢Õ¡Õ­Õ¾Õ¥Õ¬ 80-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¸Ö‚Õ´ Õ°Õ¼Õ¹Õ¡Õ¯Õ¾Õ¡Õ® Õ¯Õ¡Õ¶Õ¸Õ¶Õ« Õ°Õ¥Õ¿: Արցախի ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Õ¸Ö‚Ö€Õ¤Õ¨ Õ«Ö€ Õ¡Õ¦Õ¡Õ¿ կամահայտնությամբ՝ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¡Ö„Õ¾Õ¥Õ« միջոցով Õ¨Õ¶Õ¤Õ¸Ö‚Õ¶Õ¥Õ¬ Õ§ Սահմանադրություն, Õ¸Ö€Õ«       80-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ¸Õ¾ Õ¶Õ¡Õ­Õ¡Õ¿Õ¥Õ½Õ¾Õ¡Õ® Õ§ Õ¸Ö‚Õ²Õ²Õ¡Õ¯Õ« արգելք՝ Õ¶Õ´Õ¡Õ¶ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¨ բացառելու Õ°Õ¡Õ´Õ¡Ö€Ö‰

4) Ô±Õ¼Õ¡Õ»Õ¡Ö€Õ¯Õ¾Õ¸Õ² ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ°Õ¶Õ¡Ö€Õ¡Õ¾Õ¸Ö€ Õ¢Õ¡Õ­Õ´Õ¡Õ¶ Õ´Õ¥Õ» Õ§ Õ¶Õ¡Ö‡ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¸Ö€Õ¸Õ·Õ¡Õ¯Õ«Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ½Õ¯Õ¦Õ¢Õ¸Ö‚Õ¶Ö„Õ« Õ°Õ¥Õ¿: Սահմանադրության 162-Ö€Õ¤ Õ°Õ¸Õ¤Õ¾Õ¡Õ®Õ« Õ¡Õ¼Õ¡Õ»Õ¡Ö€Õ¯Õ¾Õ¸Õ² Õ¢Õ¸Õ¾Õ¡Õ¶Õ¤Õ¡Õ¯Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ½Õ¡Õ°Õ´Õ¡Õ¶Õ¡Õ¤Ö€Õ«Õ¶, Õ«Õ¶Õ¹ÕºÕ¥Õ½ Õ¶Õ¡Ö‡ Õ¡ÕºÕ¡Õ£Õ¡ Õ¯Õ«Ö€Õ¡Õ¼Õ¸Õ²Õ«Õ¶ Õ©Õ¸Ö‚ÕµÕ¬ Õ¹Õ« Õ¿Õ¡Õ¬Õ«Õ½ եզրակացնելու, Õ©Õ¥ Õ«Õ¶Õ¹ ÕºÕ¡ÕµÕ´Õ¡Õ¶Õ¶Õ¥Ö€Õ¸Ö‚Õ´, ÕºÕ¡Ö€Õ¡Õ£Õ¡ÕµÕ¸Ö‚Õ´, Õ«Õ¶Õ¹ Õ¶ÕºÕ¡Õ¿Õ¡Õ¯Õ¸Õ¾ Õ¯Õ¡Õ´ ÕªÕ¡Õ´Õ¯Õ¥Õ¿Õ¸Ö‚Õ´ Õ¯Õ¡Ö€Õ¸Õ² Õ§ Ô±Õ¦Õ£Õ¡ÕµÕ«Õ¶ ÕªÕ¸Õ²Õ¸Õ¾Õ¨ ÖƒÕ¸ÖƒÕ¸Õ­Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€ Õ¯Õ¡Õ¿Õ¡Ö€Õ¥Õ¬ Սահմանադրությունում: Õ†Õ´Õ¡Õ¶ Õ«Ö€Õ¡Õ¾Õ¡Õ¯Õ¡Õ¶ Õ¡Õ¶Õ¸Ö€Õ¸Õ·Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¨ Õ°Õ¡Õ¶Ö€Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¡Õ¶ Õ·Ö€Õ»Õ¡Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ®Õ¶Õ¸Ö‚Õ´ Õ§ Õ¢Õ¡Õ¦Õ´Õ¡Õ©Õ«Õ¾ Õ´Õ¿Õ¡Õ°Õ¸Õ£Õ¸Ö‚Õ©ÕµÕ¸Ö‚Õ¶Õ¶Õ¥Ö€ Ö‡ Õ¿Õ¡Ö€Õ¡Õ¢Õ¶Õ¸Ö‚ÕµÕ© «հետևությունների» Õ°Õ«Õ´Ö„ Õ®Õ¡Õ¼Õ¡ÕµÕ¸Ö‚Õ´: 

5) Հիմնական իրավունքների ու ազատությունների սահմանադրական չափորոշիչների կենսագործումը իրականացվում է օրենսդրական-նորմատիվ համակարգի միջոցով՝ հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանադրական և միջազգային սահմանափակման կանոններին համապատասխան: Հիմնական իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման կանոնների առանցքը հանդիսանում է ժողովրդի հանրաքվեով ընդունված Սահմանադրության տեքստը։ Սահմանադրության 75-րդ հոդվածով ամրագրվել է, որ հիմնական իրավունքները և ազատությունները կարգավորելիս օրենքները սահմանում են այդ իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ կազմակերպական կառուցակարգեր և ընթացակարգեր: Այս դրույթը մարդու իրավունքների օրենսդրական երաշխիքներից է:

Ամեն մի երկրում օրենսդիր մարմինը ապահովում է մարդու իրավունքների իրավական կարգավորումը և պաշտպանությունը՝ օրենքներ ընդունելու միջոցով: Օրենքները որոշակիացնում են սահմանադրական իրավունքների իրականացման կարգը, սահմանում են լրացուցիչ երաշխիքներ դրանց համար։ Հետևաբար, չի կարելի պետության իշխանության որևէ մարմնի, այս դեպքում՝ օրենսդիր մարմնին, թույլատրել փոփոխելու այդ իրավունքների և ազատությունների ծավալը ավելի ցածր իրավաբանական ուժ ունեցող իրավական ակտով, որը կարող է պարունակել քաղաքական շահի կամ կուսակցությանը ծառայեցնելու մեծ ռիսկեր, պետության՝ որպես բռնատիրական կազմավորման վերածվելու, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների և զսպումների ու հակակշիռների համակարգի խեղաթյուրման վտանգներ։

Պետության կողմից ինչ-ինչ շահերից ելնելով հիմնական իրավունքների և ազատությունների կամայական սահմանափակումը, Սահմանադրությամբ ամրագրված և սահմանադրված կոնկրետ իրավունքի կամ ազատության բովանդակության նեղացումը կամ նվազեցումը (կամ դրանց ռիսկերը) պետք է բացառվեն: Հասարակության զարգացումն անխուսափելիորեն ծնում է իրադրություններ, որոնք պահանջում են պետությունից սահմանափակել մարդու իրավունքները: Խնդիրը սակայն այն է, թե ինչ հիմքերով, ինչ ժամանակով և ինչ շրջանակներում կարելի է և պետք է դա արվի: Այս ոլորտում կամայականությունը և չարաշահումներն անթույլատրելի են և որպեսզի մարդու իրավունքների սահմանափակման հարցում պետությունը չդիմի կամայականության, միջազգային կոնվենցիաներով և իրավական ակտերով մշակվել և կիրառվում են որոշակի սահմանադրական չափանիշներ:

Արցախի Հանրապետության գործող Սահմանադրության 2-րդ գլխի համապարփակ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մարդու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, ինչպես ընդունված է միջազգային պրակտիկայում, բաժանված են չսահմանափակվողների և սահմանափակվողների:

Երկրորդ խումբ իրավունքները կարելի է սահմանափակել միայն այն դեպքում, երբ առկա են Սահմանադրությամբ սահմանված հիմքերը և միայն օրենքով ամրագրված կարգը (օրինակ՝ անձնական ազատության իրավունք, խոսքի ազատության իրավունք և այլն)։ Այսինքն՝ այս իրավունքների սահմանափակման համար անհրաժեշտ է երկու մակարդակի պարտադիր պայման՝ Սահմանադրությամբ նախատեսված հիմքեր և դրա հիման վրա օրենքով նախատեսված կարգ։ Օրենքով ամրագրված կարգավորումները պետք է համապատասխանեն Սահմանադրության պահանջներին, իսկ Սահմանադրությունն իր հերթին արդեն հիմնվում է միջազգային իրավունքի վրա։

Սահմանադրությունն ինքնին՝ որպես բարձարգույն իրավական ուժ ունեցող փաստաթուղթ, կարևորագույն երաշխիք է մարդու իրավունքների համար։ Այն ապահովում է երաշխավորման բարձրագույն, անձեռնմխելի մակարդակ, որի հիման վրա օրենքով, այսինքն՝ մեկ մակարդակ ներքև նախատեսվում են մանրամասները։ Կարևոր է իրավունքի գերակայության ու ժողովրդավարության պայմաններում մարդու իրավունքների պաշտպանության հիշյալ չափանիշի պահպանությունը։