Տարեկան հաղորդում՝ ԱՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի 2019թ. գործունեության, ինչպես նաև մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին

Մարդու իրավունքների երաշխավորումը և պաշտպանությունը սահմանադրական զարգացումների և հանրային հաստատությունների գործունեության առանցքն է: Պետության գոյությունը կարող է արդարացվել միայն այն դեպքում, երբ պետական մարմինների գործունեությունն առավելապես ուղղված է մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությանը: Ուստի, հռչակումից բացի, կարևոր է դրանց պատշաճ կենսագործումը:

ԱՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանը (այսուհետ նաև՝ Պաշտպան), որպես սահմանադրական մարմիններից մեկը, գործում է մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային կառույցներին վերաբերվող Փարիզյան սկզբունքներին համապատասխան՝ օրենսդրությամբ տրված երաշխիքների հիման վրա: Ունենալով Սահմանադրությամբ երաշխավորված անկախություն՝ Պաշտպանը վեր է բոլոր տեսակի ոլորտային շահերով պայմանավորված կաշկանդվածությունից և գործում է որպես մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության համակարգի ինքնուրույն երաշխավորներից մեկը:

Արցախի Հանրապետության Մարդու իրավունքների պաշտպանի 2019թ. գործունեության, ինչպես նաև մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության վիճակը ներկայացվում են սույն տարեկան հաղորդմամբ, որի մշակումը և ներկայացումը բխում է «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» ԱՀ օրենքի (այսուհետ նաև՝ Օրենք) 30-րդ հոդվածում ամրագրված պահանջից: Մարդու իրավունքների պաշտպանը տարեկան հաղորդումը ներկայացնում է ոչ միայն Ազգային ժողով, այլ նաև՝ պետական իրավասու մարմիններին ու հասարակական կազմակերպություններին և հրապարակում զանգվածային լրատվության միջոցներով:

Հաշվետու տարում Պաշտպանն իր գործունեությունն իրականացնելիս ղեկավարվել է Սահմանադրությամբ, Օրենքով և միջազգային հանրահայտ չափորոշիչներով նախատեսված սկզբունքներով, ներառյալ՝ իրավահավասարությամբ, անկողմնակալությամբ, հրապարակայնությամբ, թափանցիկությամբ, ինչպես նաև 2018թ. հոկտեմբերի 31-ին Պաշտպանի ընտրության առթիվ Արտակ Բեգլարյանի՝ Ազգային ժողովում հնչեցրած ելույթում նշված սկզբունքներով:

Հաղորդումը մշակելիս օգտագործվել են տարբեր քանակական և որակական մեթոդներ, որոնք հիմնված են տվյալների առաջնային և երկրորդային աղբյուրների վրա: Մասնավորապես, ուսումնասիրություններն ու վերլուծություններն արվել են հիմք ընդունելով 2019թ. ընթացքում ԱՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմ (այսուհետ նաև՝ Աշխատակազմ) մուտքագրված բանավոր և գրավոր դիմումները, դրանց քննարկման արդյունքները, ԱՀ օրենսդրության ուսումնասիրությունները, ինչպես նաև հարկադիր պահման վայրեր և պետական կառավարման ներքո գտնվող այլ հաստատություններ՝ Պաշտպանի և նրա ներկայացուցիչների այցերի ընթացքում ձեռք բերված տեղեկությունները և բաց աղբյուրների (զանգվածային լրատվության միջոցներ, սոցիալական ցանցեր, պետական մարմինների և իրավապաշտպան կազմակերպությունների պաշտոնական կայքեր) դիտարկման արդյունքները:

Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ հաղորդումը մշակելիս Պաշտպանը չի սահմանափակվել միայն ստացված դիմումների շրջանակով, այլ նաև սեփական նախաձեռնությամբ ուսումնասիրել է մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության վիճակն իր լիազորություններին առնչվող տարբեր ոլորտներում, որպեսզի համապատասխան առաջարկություններ ներկայացնի լիազոր գերատեսչություններին: Այդ շրջանակներում մեծ ուշադրություն է դարձվել խոշտանգումների կանխարգելման, ազատությունից զրկված անձանց, երեխաների, հաշմանդամություն ունեցող անձանց և այլ խոցելի խմբերի իրավունքների, հանրային ծառայությունների ոլորտում սպառողների իրավունքների և մի շարք այլ ուղղությունների վրա:

Սույն հաղորդումը բաղկացած է ներածությունից, 8 բաժիններից և եզրափակիչ նկատառումներից: Որոշ բաժիններ իրենց հերթին բաժանվում են ենթաբաժինների:

• 1-ին բաժինը ներկայացնում է Պաշտպանի գործունեության հիմնական ուղղությունները և սկզբունքները, ինչպես նաև հակիրճ անդրադառնում է ԱՀ-ում մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության հիմնական մարտահրավերներին:
• 2-րդ բաժնում ամփոփվում են Պաշտպանին ներկայացված դիմումների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալները 13 չափանիշների հիման վրա: Այդպիսի ընդարձակ վիճակագրություն առաջին անգամ է վարվում և ներկայացվում Պաշտպանի տարեկան հաղորդման մեջ, ինչը պայմանավորված է էլեկտրոնային փաստաթղթաշարժի ճկուն համակարգի ներդրմամբ:
• 3-րդ բաժնում առանձին-առանձին արտացոլված են Պաշտպանի կատարած աշխատանքները և ուսումնասիրությունների արդյունքները մի շարք իրավունքների մասով: Ի լրումն մի շարք նոր ուղղությունների կատարված անդրադարձներին, տարեկան հաղորդման մեջ առաջին անգամ ներկայացվում են նաև հանրային ծառայությունների ոլորտում (ջրամատակարարում, գազամատակարարում, էլեկտրամատակարարում, հեռահաղորդակցություն, հանրային տրանսպորտ և աղբահանություն) մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակն ու հիմնախնդիրները, քանի որ 2017թ. դեկտեմբերի 21-ին ընդունված «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» ԱՀ նոր օրենքը Պաշտպանի լիազորությունների շրջանակներում ներառել է նաև այդ բնագավառում մարդու իրավունքների պաշտպանությունը: Պաշտպանը 3-րդ բաժնում ներկայացնում է տարբեր օրենսդրական ու իրավակիրառական խնդիրներ՝ միաժամանակ առաջադրելով կոնկրետ առաջարկներ պետական լիազոր մարմինների համար:
• 4-րդ բաժինն անդրադառնում է խոցելի որոշ խմբերի իրավունքների պաշտպանությանը վերաբերող հիմնախնդիրներին և Պաշտպանի կատարած աշխատանքներին: Մշտադիտարկման գործառույթի շրջանակներում հատուկ ուշադրության ներքո են եղել երեխաների իրավունքների պաշտպանության հարցերը՝ միևնույն ժամանակ չանտեսելով մի շարք այլ խոցելի խմբերին: Այդ բաժնում ներկայացվում են նաև հաշվետու տարում անցկացված՝ ֆիզիկական միջավայրի մատչելիությունը գնահատող համապարփակ հետազոտության ամփոփ արդյունքները:
• 5-րդ բաժնում ամփոփված են ազատությունից զրկված անձանց իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ Պաշտպանի ծավալած գործունեության մանրամասները՝ արձանագրելով հարկադիր պահման վայրերում առկա կոնկրետ հիմնախնդիրներ և հանդես գալով առաջարկներով:
• 6-րդ բաժինը ներկայացնում է Պաշտպանի աշխատակազմի կողմից իրականացված հանրային իրազեկման աշխատանքները՝ կարևորելով քաղաքացիների իրավագիտակցության մակարդակի բարձրացման դերը Հանրապետությունում մարդու իրավունքների պաշտպանության գործում:
• 7-րդ բաժնում ամփոփված են քաղաքացիական հասարակության հաստատությունների հետ համագործակցության արդյունքները և քաղաքացիական հասարակության դերն ու հիմնախնդիրները մարդու իրավունքների պաշտպանության համակարգում:
• 8-րդ բաժինն անդրադառնում է արտաքին փոխգործակցության աշխատանքներին՝ ընդգրկելով Հայաստանի Հանրապետության, Սփյուռքի և միջազգային գործընկերների հետ իրականացված ծրագրերը: