Արտահերթ զեկույց՝ ֆիզիկական միջավայրի մատչելիության իրավիճակի և հիմնախնդիրների վերաբերյալ

«Ֆիզիկական միջավայրի մատչելիության իրավիճակի և հիմնախնդիրների հետազոտություն» ծրագրի շրջանակում ԱՀ-ում իրականացվել է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մյուսների հետ հավասար հիմունքներով հասարակական նպատակային նշանակության շենքեր և շինություններ տանող փողոցների մայթերի մատչելիության և շենքերից և շինություններից օգտվելու հնարավորությունների վերաբերյալ հետազոտություն (այսուհետ՝ Հետազոտություն): Հետազոտությունը ԱՀ-ում իրականացվել է առաջին անգամ: Հետազոտության դաշտային աշխատանքները կատարվել են 2019թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսների ընթացքում, իսկ արդյունքների վերլուծությունը՝ 2019թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին:

Հետազոտության նպատակները

Սույն Հետազոտության նպատակներն են.

• չափման ենթարկել հաշմանդամություն ունեցող անձանց բավարարվածությունը (անբավարարվածությունը) հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների մատչելիությունով
• ԱՀ-ում մասնագիտական զննության ենթարկել ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության ընտրված շենքերն ու շինությունները և
• ուսումնասիրել հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մատչելիության ապահովման հետ կապված հիմնախնդիրների պատճառները և առաջարկներ ներկայացնել դրանց լուծման հնարավոր ուղիների վերաբերյալ:

Հետազոտության խնդիրները

Հետազոտությունը նպատակաուղղված է եղել պարզելու.

ա) հաշմանդամություն ունեցող անձանց բավարարվածությունը հետևյալ հարցերի առնչությամբ՝ հասարակական նպատակային նշանակության կոնկրետ կառույցի շենք հասնելը, հենաշարժային ապարատի խախտում ունեցող անձանց, այդ թվում՝ թիկնաթոռ-սայլակներով հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար շենք մուտք գործելը, շենքում ազատ տեղաշարժվելը, շենքի ներսում վերելակի և ուղղորդող տեսողական տեղեկատվության և նշանների առկայությունը, շենքում սպասելու պայմանների մատչելիությունը, շենքում սանիտարահիգիենիկ սենքերի մատչելիությունը, շենքում հանրային սննդի մատուցման կենտրոնի (ճաշարան, սրճարան) մատչելիությունը (առկայության դեպքում), քաղաքացիների ընդունելության սենյակների մատչելիությունը։

բ) մասնագետների և փորձագետների կարծիքն ու փորձառությունը հետևյալ հարցերի առնչությամբ՝ գործող իրավական ակտերի շրջանակը քաղաքաշինական աշխատանքներում ֆիզիկական միջավայրի մատչելիության լուծումներն ապահովելու համար, պետության կողմից սահմանված չափորոշիչների պահպանման նկատմամբ վերահսկողությունը, սահմանված չափորոշիչներին չհետևելու պատճառները և կոնկրետ փուլը, որի ընթացքում չեն պահպանվում չափորոշիչները, խնդրի պատճառների բացահայտում, այն է՝ իրավական դաշտի և/կամ գործնական միջավայրում առկա բացերը, այն դեպքերը, երբ առաջադրանքը նախատեսում է մատչելիության համապատասխան լուծումներ, սակայն նախագծի մեջ դրանք չեն արտացոլվում, այն դեպքերը, երբ նախագիծը չի նախատեսում մատչելիության համապատասխան լուծումներ, սակայն փորձաքննությամբ դրանք ավելացվում են, այն դեպքերը, երբ նախագիծը նախատեսում է մատչելիության համապատասխան լուծումներ, սակայն շինարարության փուլում դրանք չեն կատարվում, շինարարության վերահսկողության ժամանակ մատչելիության հարցին անդրադառնալը:

գ) ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների համապատասխանությունը ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի հրամանով հաստատված «Շենքերի և շինությունների մատչելիությունը բնակչության սակավաշարժուն խմբերի համար» շինարարական նորմերին:

Հետազոտության մեթոդաբանությունը

Սույն Հետազոտությունն իրականացվել է բազմաստիճան մոտեցմամբ, այն է՝

• Հետազոտության հստակ շրջանակի սահմանման նպատակով նեղ մասնագիտական քննարկումների իրականացում և Հետազոտության շրջանակի սահմանում:
• Հետազոտությամբ թիրախավորվող հարցվողների խմբի սահմանում, այն է՝ հաշմանդամություն ունեցող անձինք և հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների նախագծային առաջադրանքի տրամադրման, նախագծման, փորձաքննության, շինարարության և վերահսկողության ոլորտում աշխատանքի փորձ ունեցող մասնագետներ, պաշտոնյաներ և փորձագետներ: Հետազոտությամբ թիրախավորվող օբյեկտների սահմանում, այն է՝ ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության շենքեր և շինություններ, ինչպես նաև որոշ շենքեր և շինություններ տանող փողոցների մայթեր:
• Հարցվողների վերոնշյալ խմբերին ուղղված երկու առանձին հարցաթերթի մշակում։ Հարցաթերթերը փորձարկվել են վերջիններիս անմիջական կիրառության, ինչպես նաև հարցաթերթերը լրացնելիս հարցվողներից ստացված մեկնաբանությունների և առաջարկությունների հիման վրա: Արդյունքում՝ կառուցվածքային և լեզվաբանական որոշ փոփոխություններ և լրացումներ են կատարվել հարցաթերթերի բաժիններում:
• Գնահատման թերթի մշակում ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության շենքերում և շինություններում մասնագիտական զննությունների իրականացման համար՝ վերջիններիս համապատասխանությունը ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի հրամանով հաստատված «Շենքերի և շինությունների մատչելիությունը բնակչության սակավաշարժուն խմբերի համար» շինարարական նորմերին[1] ստուգելու նպատակով։
• Տվյալների հավաքագրման թերթի մշակում ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության շենքեր և շինություններ հասնելու համար հիմնական փողոցների և պողոտաների մայթերի մատչելիությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ստուգելու նպատակով:
• Տվյալների վերլուծություն և առաջարկությունների ներկայացում:

Թիրախ խմբերը և դրանց ընտրության սկզբունքները

Հետազոտությամբ թիրախավորվել է անձանց երկու խումբ, այն է՝

• հաշմանդամություն ունեցող 20 անձինք՝ ներառյալ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ընտանիքների անդամները
• մասնագետներն ու փորձագետները, այն է՝ հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների նախագծային առաջադրանքի տրամադրման, նախագծման, փորձաքննության, շինարարության և վերահսկողության ոլորտում աշխատանքի փորձ ունեցող 12 մասնագետներ, պաշտոնյաներ և փորձագետներ:

Հետազոտությամբ թիրախավորվել են նաև ընտրված հասարակական նպատակային նշանակության շենքեր և շինություններ, ինչպես նաև որոշ շենքեր և շինություններ տանող կենտրոնական փողոցների մայթեր, մասնավորապես՝

• հասարակական նպատակային նշանակության 74 շենքեր և շինություններ ինչպես մայրաքաղաքում, այնպես էլ Արցախի Հանրապետության բոլոր շրջկենտրոններում

• Ստեփանակերտի 3 կենտրոնական փողոց, այն է՝ Թումանյան, Սարգսյան և Ազատամարտիկների փողոցները:

Թիրախ խմբերի շրջանակը որոշվել է Ծրագրի կողմից հիմք ընդունելով մի շարք էական պայմաններ և հանգամանքներ։

1. Հաշմանդամություն ունեցող անձանց շրջանակը որոշվել է հաշվի առնելով մի քանի հանգամանք, մասնավորապես՝ հաշմանդամության տեսակը (հենաշարժային ապարատի խախտում ունեցող անձինք, այդ թվում՝ թիկնաթոռ-սայլակներով հաշմանդամություն ունեցող անձինք և տեսողական սահմանափակումների պատճառով հաշմանդամություն ունեցող անձինք), հաշմանդամություն ունեցող անձանց տարիքը (անչափահասների ծնողներ և տարբեր տարիքային խմբի չափահաս անձինք), զբաղվածությունը և սեռը:
2. Մասնագետների, պաշտոնյաների և փորձագետների շրջանակը որոշվել է հիմք ընդունելով շենքերի և շինությունների կառուցման համար անհրաժեշտ սահմանված բոլոր փուլերը և դրանցում ներգրավված անձանց դերն ու փորձառությունը: Նրանք ընտրվել են շենքերի և շինությունների կառուցման համար սահմանված փուլերից, այն է՝

• նախագծային առաջադրանքի տրամադրման,
• նախագծման,
• նախագծի փորձաքննության,
• շինարարության,
• վերահսկողության։

3. Մասնագիտական զննության ենթակա հասարակական նպատակային նշանակության շենքերն ու շինությունները ընտրվել են հիմք ընդունելով հետևյալ սկզբունքները՝

• Այն մարմինների շենքերն ու շինությունները, որոնք իրականացնում են վարչակառավարչական գործառույթ կամ արդարադատություն,
• Հաշմանդամություն ունեցող անձանց կողմից առավել հաճախ այցելվող կառույցները, այդ թվում սոցիալական ապահովության, առողջապահական հարցերով զբաղվող հաստատություններ,
• Կրթական շենքեր և շինություններ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ԱՀ-ում կրթությունը ներառական է,

• Մշակութային նշանակություն ունեցող հիմնական շենքերն ու շինությունները,
• Ստեփանակերտի 3 փողոցներն ընտրվել են ըստ իրենց կենտրոնական դիրքի ևհասարակական նպատակային նշանակության շենքերի ու շինությունների տեղակայման, որպեսզի որոշ չափով ստուգվի նաև տվյալ շենքեր ու շինություններ հասնելու ճանապարհների մայթերի մատչելիությունը:

Արդյունքում մասնագիտական զննության ենթարկվելու համար ընտրվել են Արցախի հանրապետության հասարակական նպատակային նշանակության թվով 74 շենքեր և շինություններ՝ դրանց մատչելիությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ստուգելու նպատակով: Դրանց շարքում են 24 գիտական, կրթականևուսումնականնշանակությանշենքերևշինություններ, 11 առողջապահության համար նախատեսված շենքեր և շինություններ, 31 վարչակառավարչական գործառույթ և արդարադատություն իրականացնող կառույցների շենքեր և շինություններ, 8 մշակույթի, արվեստիշենքերևշինություններ:

Տվյալների հավաքագրման մեթոդները

Հետազոտության համար որպես տվյալների հավաքագրման մեթոդ կիրառվել են հարցումներ, դիտարկումներ ու փաստաթղթերի վերլուծություն: Հարցումներն իրականացվել են հարցազրույցի և հարցաթերթային հարցման միջոցով: Դիտարկումներն իրականացվել են հայերեն գրավոր գնահատման թերթեր լրացնելու միջոցով առկա անհամապատասխանություններն արձանագրելու նպատակով: Ի լրումն գնահատման թերթերի լրացման՝ դաշտային աշխատանք կատարող հետազոտողները նաև լուսանկարել են բոլոր դիտարկվող հատվածները:

Հարցաթերթերը լրացվել են հեռախոսազանգով իրականացված և դեմառդեմ հարցազրույցների ընթացքում: Հարցազրույցներն իրականացրել է ծրագրի շրջանակներում աշխատող մեկ հարցազրուցավար: Հարցումներն իրականացրել և գնահատման թերթերը լրացրել են Ծրագրի շրջանակներում աշխատող վերապատրաստված հետազոտողներ:

Հարցաթերթերի և գնահատման թերթերի տեսակները

Հետազոտությունն իրականացվել է երկու տարբեր հարցաթերթի և երկու տարբեր գնահատման թերթի կիրառությամբ:

• • հարցաթերթ նախատեսված հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար[2]։

 Հարցաթերթը կազմված է 9 հարցից և 3 ենթահարցից: Հարցերի մեծ մասը գնահատվել են բավարարվածության 0-ից 6 բալային սանդղակով, որտեղ 0-ն բավարարվածության ամենացածր մակարդակն է, 6-ը՝ ամենաբարձրը: Հարցաթերթերը ներառել են նաև պատասխանի առաջարկվող տարբերակներ չպարունակող երկու հարց, որոնց նպատակն է եղել բացահայտել այն բարդությունններն ու խնդիրները, որոնց հաշմանդամություն ունեցող անձինք բախվում են իրենց առօրյայում, հարցվողների առաջնահերթ նկատառումները և առաջարկությունները: Հետազոտության շրջանակում հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար նախատեսված հարցաթերթի առաջին յոթ հարցը վերաբերել է հարցվողների ընդհանուր բնութագրին և ներառել է Հետազոտության համար կարևոր որոշակի տեղեկություններ: Այդ հարցերի օգնությամբ Հետազոտության վերլուծության ընթացքում պարզվել են այն գործոնները, որոնք կարող են ազդել հարցվողի պատասխանների, հետաքրքրությունների և կարծիքի վրա: Ժողովրդագրական այս տեղեկություններն օգտագործվել են համեմատության միջոցով հարցվողների բնութագրով պայմանավորված պատասխանների տարբերություններն առանձնացնելու համար:

• • հարցաթերթ նախատեսված մասնագետների, պաշտոնյաների և փորձագետների համար[3]

Հարցվողների երկրորդ խմբի՝ մասնագետների, պաշտոնյաների և փորձագետների համար նախատեսված այս հարցաթերթը կազմված է ութ հարցից: Այս պարագայում հարցաթերթը ներառել է պատասխանի առաջարկվող տարբերակներ չպարունակող ութ հարց, որոնք նպատակաուղղված են եղել վեր հանելու մասնագետների, պաշտոնյաների և փորձագետների տեսակետն ու փորձառությունը առկա վիճակի և մատչելիության բարելավման ուղղությամբ հարցվողների առաջարկած հնարավոր փոփոխությունները:

• • Գնահատման թերթ նախատեսված հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների համապատասխանությունը սահմանված չափորոշիչներին ստուգելու համար[4]

Այս գնահատման թերթը կազմված է հնարավոր պատասխանի տարբերակ առաջարկող յոթ խումբ հարցերից. խմբերից յուրաքանչյուրում առկա են համապատասխան ենթահարցեր: Հարցերի յուրաքանչյուր խմբի համար գնահատման թերթը ներառել է նաև պատասխանի առաջարկվող տարբերակներ չպարունակող երկու հարց, որոնք նպատակաուղղված են եղել արձանագրելու առկա խնդիրները և բացահայտելու գնահատողների առաջնահերթ նկատառումներն ու դիտարկումները, առաջարկվող հնարավոր լուծումների մասով: Գնահատման թերթիկները լրացվել են հասարակական նշանակության կառույցներ այցեր և մասնագիտական զննում իրականացնելու արդյունքում: Վերջիններս իրականացրել են Ծրագրի շրջանակներում երկուական հետազոտող աշխատակիցներ՝ ինժեների և ճարտարապետի հեռակա աջակցությամբ ու համակարգմամբ՝ առաջնորդվելով սույն Հետազոտության շրջանակներում մշակված ուղեցույցով[5]։ Հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների գնահատման թերթիկները կազմվել են հիմք ընդունելով ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի հրամանով հաստատված «Շենքերի և շինությունների մատչելիությունը բնակչության սակավաշարժուն խմբերի համար» շինարարական նորմերը[6]։ Շենքերի և շինությունների համապատասխանությունը սահմանված չափորոշիչներին

• • Գնահատման թերթ նախատեսված փողոցների մայթերի մատչելիությունը գնահատելու համար[7]

Այս գնահատման թերթը կազմված է այնպես, որ հնարավորություն է տալիս հատակագծի վրա նշել գնահավող փողոցի երկարությամբ առկա թեքահարթակների տեղերը, և համապատասխանաբար նշվում են մատչելի և անմատչելի թեքահարթակները: Թեքահարթակների մատչելիությունը որոշվել է հիմք ընդունելով սույն Հետազոտության շրջանակներում մշակված ուղեցույցը:

Տվյալների մուտքագրումը

Հետազոտության ընթացքում լրացված վավեր հարցաթերթերի և գնահատման թերթերի տվյալները մուտքագրվել են համակարգիչ: Տվյալների մուտքագրման և փաստաթղթավորման նպատակով հարցաթերթերն ի սկզբանե համարակալվել են՝ շփոթմունքից խուսափելու և անհրաժեշտության դեպքում այս կամ այն հարցաթերթը գտնել կարողանալու համար:

Տվյալների վերլուծությունը

2019թ. նոյեմբերին մեկնարկել է Հետազոտության տվյալների վերլուծությունը: Տվյալները վերլուծելու համար ընտրվել է նկարագրողական վիճակագրության մոտեցումը, որին գումարվել են աղյուսակներով և գծանկարներով (ըստ կիրառության) արտահայտված միափոփոխական և երկփոփոխական վերլուծությունները:

Հետազոտությունը կենտրոնացած է ամենանշանակալից և տեղեկություններով հարուստ տվյալների և վերլուծությունների վրա՝ ընդգծելով էական օրինաչափությունները կամ շեղումները:

Աչքի ընկնող հիմնախնդիրներն ընդգծված են և վերլուծվել են առավել խորությամբ, այդ թվում փորձագետների կողմից ներկայացված մասնագիտական տեսակետների կիրառությամբ:

Միաժամանակ առաջարկություններ են ներկայացվում օրենսդրական և գործնական դաշտում որոշ փոփոխություններ իրականացնելու անհրաժեշտության վերաբերյալ՝ հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների նախագծային առաջադրանքի տրամադրման, նախագծման, փորձաքննության, շինարարության և վերահսկողության ոլորտում աշխատանքի փորձ ունեցող մասնագետների, պաշտոնյաների և փորձագետների հետ իրականացված հարցազրույցների ժամանակ ներկայացված առաջարկությունների ամփոփ վերլուծության արդյունքում:

Տվյալները հիմնականում բերված են Լայկերտի սանդղակով (անգլ.՝ Likert scale)՝ ընդհանուր առմամբ հաշմանդամություն ունեցող անձանց բավարարվածության մակարդակը չափելու նպատակով (0-ից 6 բալային սանդղակ), ինչպես նաև այո կամ ոչ պատասխան ենթադրող հարցերով, պատասխանի առաջարկվող տարբերակներ պարունակող հարցերով և պատասխանի առաջարկվող տարբերակներ չպարունակող որոշ հարցերով:

Տվյալներով արտացոլված տեղեկատվությունն ավելի հստակեցնելու նպատակով վերլուծության արդյունքները ներկայացված են մի քանի տարբեր ձևով:

• Մատչելիությունից բավարարվածության ցուցանիշների ամբողջական բաշխվածությունը: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար նախատեսված հարցաթերթում ներկայացված է 0-ից (ցածր բավարարվածություն) մինչև 6 (բարձր բավարարվածություն) պատասխանների ամբողջական բաշխվածությունը: Այս մոտեցումն օգնում է հասկանալ հարցվողների ընդհանուր բաշխվածությունն ըստ հասարակական նպատակային նշանակության շենքերի և շինությունների մատչելիությունից բավարարվածության հնարավոր մակարդակների:
• Մատչելիությունից բավարարվածության միջին բալային գնահատականը: Այս գնահատականը ստացվել է՝ գումարելով գնահատման բալերը և բաժանելով արդյունքը տվյալ հարցին պատասխանած հարցվողների թվի վրա: Նկարագրության համար պատասխանները խմբավորվում են հետևյալ կերպ՝ ըստ բալային գնահատականների (0-ի դեպքում՝ նվազագույն բավարարվածություն, 6-ի դեպքում՝ առավելագույն բավարարվածություն). 0-ից մինչև 1՝ խիստ չբավարարված, 1.1-ից մինչև 2՝ չբավարարված, 2.1-ից մինչև 2.6՝ ինչ-որ չափով չբավարարված, 2.7-ից մինչև 3.3՝ ո՛չ չբավարարված, ո՛չ բավարարված, 3.4-ից մինչև 3.9՝ որոշ չափով բավարարված, 4-ից մինչև 4.9՝ բավարարված, 5-ից մինչև 6՝ շատ բավարարված:
• Դրական, չեզոք և բացասական ընկալումների տոկոսային բաշխվածությունը (կամ բաշխվածությունն ըստ հարցվողների բացարձակ թվի): Այս պարագայում բավարարվածության գնահատականները դասակարգված են երեք խմբով՝ դրական գնահատական՝ 4-ից մինչև 6 (բավարարված կամ ավելի բարձր), չեզոք գնահատական՝ 3 (ո՛չ չբավարարված, ո՛չ բավարարված) և բացասական՝ 0-ից մինչև 2 (չբավարարված կամ ավելի ցածր):